Әлішер Қоғабаев: Қаныш Сәтбаев – әлемдік дәрежедегі ғалым. Оның жетістіктеріне біз жете алар ма екенбіз?

Академик Қаныш Сәтбаевтың есімі мен оның ғылымға қосқан үлестерін білмейтін адам Қазақстанда кемде-кем. 2019 жыл осы ғұлама ғалымның өмірі мен шығармашылығына арналып отыр. Әлішер Қоғабаев, Қаныш Сәтбаевтың немере жиені, өзінің атақты атасы туралы әңгімелеп берді.

Қаныш Сәтбаев өз отбасымен бірге.

Қаныш Сәтбаев туралы менің есімде қалған ең маңызды естеліктер – анама оның әкесінен, менің атамнан қалған отбасылық фотосуреттер. Олар біздің үйдің қабырғасында ілулі тұратын. Бұл Қаныш Сәтбаев пен оның туыстарының 1920-60 жылдары түскен өте сирек кездесетін суреттері, Әбдікәрім Сәтбаевтың портреті. Бұл менің балалық шағымнан белгі беретін,  біздің отбасымыз үшін аса құнды естеліктер болып табылады.

Өсе келе мен Қаныш Сәтбаевтың Жезқазған кен орындарын дамытуға және ҚазССР Ұлттық ғылым академиясын құруға қосқан орасан зор үлестерін естідім, оның Ұлы Отан соғысының жеңісіне және Ертіс-Қарағанды каналын құруға қосқан баға жетпес құндылықтарын білдім.

Қаныш Сәтбаев үлкен отбасында туып өсті, оның үш бауыры болды – біреуі туған, екеуі ағайындас. Туған бауыры Ғазиз Имантаевич Сәтбаев жақсы білім алып, үнемі отбасының қамын ойлайтын. 1925-30 жылдары Кеңес үкіметін орнатуға белсенді араласып, Ақкелін тұтыну одағының басқарма төрайымы болды, әртүрлі кооперативтер ұйымдастырды.

Әбікей Зейінович Сәтбаев – халық ағарту ісінің көрнекті қайраткері, «Алашорда» ұлт-азаттық қозғалысының белсенді мүшесі. Ол Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов және Қазақстанның басқа да көрнекті қайраткерлерімен үзеңгілес болды. Әбікей Қаныштан 18 жас үлкен болды, сондықтан да оның қызметі кіші інісіне көп әсер етті. Көптеп толтырған анкеталардың бірінде Қаныш Имантаевич былай деп жазады: «Алған білімдерім үшін үлкен ағайыным, зиялы қауым өкілі Әбікей Зейінович Сәтбаевқа өмір бойы қарыздармын деп білем».

Менің анам Райхан Тілеубекқызы Қоғабаева – Әбдікәрім Сәтбаевтың, Қаныш Имантаевичтың екінші ағайындас бауырының немересі. Әбдікәрім де «Алашорда» қозғалысына қатысқан. Академик Әлкей Марғұланның айтуынша, ол музыкалы аспаптарда, әсіресе скрипкада өте жақсы ойнаған. Осы үш ағайындының үшеуі де 1935-38 жылдары түрмеде із-түссіз жоғалып кетті. Кейіннен жазушы Медеу Сәрсекеевтің зерттеулері арқасында Әбдікәрім Сәтбаевтың қаза болған жерін табудың мүмкіндігі туды.

Менің ата-анам Қаныш Сәтбаев туралы өте көп естеліктер айтатын. Соның бірі есіме түсіп отыр: өткен ғасырдың 20-жылдары ортасында, Қаныш Имантаевич Баянауыл қаласындағы 10-учаскенің халықтық қазылар алқасы болып істеп жүргенде оған Есімбай атты бір бай адамды соттауға тура келеді. Оған шығарылған сот үкімін – 10 жылға бас бостандығынан айыру қажеттігін хабарлаған кезде бай кенеттен қатты күліп жібереді. Жас Қаныш одан:

– Ақсақал, не үшін күлдіңіз? – деп сұрайды. Сонда Есімбай:

– Қанышжан, маған 10 жыл бергеніңе мың алғыс, сөйтіп сен менің өмірімді тағы да 10 жылға ұзартып отырсың. Қазір менің жасым 70-те, мен сенің әкең Имантаймен жастымын. Әкеңе менен сәлем айт, – деген екен.

Осы жағдайдан кейін Қаныш көп ойланып, ақыры үлкен ағасы Әбікейдің айтқан ақылымен Томск қаласына оқуға кетеді.

Сәтбаев университеті мұражайындағы Қаныш Сәтбаевтың заттары.

Қаныш Имантаевич өмірінің соңына дейін білімді өте жоғары бағалады. Содан да болар, ол Қазақ тау-кен металлургия институтының қалыптасуы мен дамуына зор үлес қосты, көп жылдардан кейін ол Сәтбаев университеті атанып отыр. Көптеген ғұлама ғалымдармен бірлесе отырып, Қаныш Сәтбаев Қазақстанның алғашқы техникалық жоғары оқу орнының жұмысына қолдау көрсетіп, оның одан әрі дамуына септігін тигізіп отырды. Осы институттың ғалымдарымен үнемі тығыз байланыста болып, Қазақстанның металлогениялық ғылымының негізін қалады.

1937-39 жылдары Қаныш Сәтбаев Мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы болды, ал 1960-61 жылдары профессорлар И.И.Бек пен Г.Ц.Медоевтың ғылыми жобаларын басқарды. Оның басқаруымен Орталық Қазақстанның болжамды металлогениялық картасы жасалды.

Қаныш Имантаевич Сәтбаев әрқашан өте әдепті адам болатын, ол қателескен адамға ешқашан да ескерту жасамайтын. Бірде Осакаров ауданының сайлаушыларымен кездесу үстінде жүргізуші академик Қаныш Сәтбаевтың атақ-дәрежелерін айта келіп, кішігірім қателік жіберіп алады. Қаныш Сәтбаев әдеп сақтап, үндемей отыра береді. Кейіннен бұл жағдайды өз ортасына былай деп түсіндіреді: «Айта берсін. Мені жамандап жатқан жоқ қой».

1947 жылы Қаныш Сәтбаев бірнеше ғалымдармен бірге Англияға барады. Сондағы үлкен бір мұражайдан ол таза мыстың ат басындай сынығын көреді. Бұл мыс мұражайға африкалық кен орнынан табылған кен ретінде қойылған екен. Қаныш Имантаевич оның Жезқазған мыс кенінен табылғанын бірден түсінеді, алайда мұражай қызметкерлерімен салғыласпайды. Олардан лупа сұрап алып, мыстың сынығын әбден қарайды. Ондағы ұсақ-ұсақ құмдардың ізін көріп: «Бұл қазақ даласынан келген мыс», – дейді. Ертеңіне мұражай қызметкерлері өз қателіктері үшін ғалымнан кешірім сұрайды.

Міне, осындай шыншылдығы, тәкаппарлығы, ұстамдылығы үшін халқы оны өте жоғары бағалады. Жазушы Медеу Сәрсекеев Сәтбаев туралы зерттеу жүргізіп, материалдар жинаған кезінде ауыр машина жасау министрі, КСРО-ның үш дүркін батыры Ефим Павлович Славскиймен кездескенін былай деп еске алады.

Бірде Ефим Павлович өз кеудесіндегі үш Алтын жұлдызды нұсқап:

– Мұның біреуі менікі емес, ол Қаныш Имантаевич Сәтбаевтікі. Бұл Маңғышлақ түбегінде кен орындарын ашқанымыз үшін берілген. Сол жаққа баруымыз керек деп, Қаныш Имантаевич айтқанынан қайтпай, тұрып алған еді. Нәтижесінде біз ол жерден уранның көптеген кенін тауып алдық. Сол үшін де КСРО үкіметі бізге осы сыйлықты берген еді, – дейді.

Мұражайда Қаныш Сәтбаевтың көрмесі жанында. 

Қаныш Имантаевич Сәтбаевтың ғылым-білімге деген құштарлығы біздің отбасымызға да қатты әсер етіп, көптеген таланттардың ашылуына ықпал етті. Әбікей Сәтбаевтың қыздары Райхан мен Раушан жоғары білім алып, белгілі медицина қызметкерлері атанды.

Қаныш Имантаевичтың қызы Шәмшиябану Сәтбаева өз әкесінің өскен ортасы туралы 1999 жылы «Сәулелі әулет» атты кітабын жарыққа шығарды. Ол кісі біздің отбасымызбен, әсіресе менің әкем, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Қоғабай Жұмағали Бижанұлымен жиі араласатын.

Менің әкем Қоғабайдың үлкен әпкесі Шынар Жұмағалиқызы мамандығы бойынша энергетик болғанымен, өнері жағынан тамаша суретші-оюшы. Ол өте ғажайып ою ойып, Қазақстан өсімдіктері мен жануарлар әлемін көркемдейтін суреттер салады. Қазақ өнерін терең түсінетін мемлекет қайраткері Иманғали Тасмағамбетов Шынардың суреттерін тамашалап, «сақтың аң суретін салу мәнерінің қайта жандануы» деген жоғары баға берді.

Менің анамның сіңлісі Қарашаш Жаминова 2016 жылы республикалық «Мерейлі отбасы» байқауына қатысты. Оның жолдасы Ришад Амренов – ҚР-ның Еңбек ері, ал олардың балалары «Восточный» көмір кенінде еңбек етеді.

Мен өзім екі бірдей жоғары білім алып, қазір интернет-дүкендерден сатып алынған сәлемдемелерді беретін «ақылды» пошталық терминалдарды ойлап табумен айналысып жүрмін. Осылайша біздің әрқайсымыз еліміздің дамуы мен гүлденуіне өз үлестерімізді қосып келеміз.

Абай Құнанбаев айтқандай: «Ғалым мен терең ойшыл – адамзаттың абыройы». Менің ойымша, Қаныш Имантаевич Сәтбаевтың жарқын өмірі Қазақстан жастарына жарық жұлдыз іспетті үлгі болады. Қазақша айтқанда, атамыздың басына түскен қиыншылық бізге түспесін. Бірақ қиындық болмай, қызық болмайды. Сол арқылы адам шыңдалады.

Оның өмірі мен қызметі біздің әрқайсымызға үлкен үлгі. Біз, Қазақстанның жас ұрпағы, Қаныш Сәтбаев сияқты жаңа шыңдарға шығып, жаңа жетістіктерге жете алар ма екенбіз? Бұл сұрақ біздің әрқайсымызды толғандыруы қажет. 

Алишер Когабаев